Üzerinde işlem yapacağımız, ince-eleyeceğimiz, eleştireceğimiz nesne Marks-Engels’in felsefi tutumlarıdır. işlenecek nesnenin bizzat odağına yönelmek, onu oluşunda izlemek, veya oluşuna eşlik ederek oluşla birlikte ilerlemek doğru yöntem olmalıdır. Yoksa o nesne yerine kendi yarattığımız eklentilerle ya da eksiltmelerle başkalaştırdığımız bir nesneyi koymamak için, nesnemizin sınırlarını bizzat o nesneyi yapanların çizimine, sınırlamasına bırakmalıyız. Bu tutumun, yani nesnemizin sınırlarını bizzat kendilerinin belirlemelerinden almak için, bu nesnenin biçimlenişini, yani oluşunu Marks ve engelsin anlatımlarından ortaya koymayalım.


1. Marks’ın el yazmaları.
2. Marks ve Engelsin birlikte kaleme aldıkları, “Alman ideolojisi” adlı ve yazıldığı zaman basılamayan, “Biz, görüşlerimizi açıklığa kavuşturmak olan başlıca amacımıza vardığınız için, elyazmasını [2] farelerin kemirici eleştirisine seve seve terk ettik” dediği ve Feurbach üzerine ünlü on iki(12) Tezin de bulunduğu çalışma.  
3. ‘Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı’ya Marks ve Engels tarafından ayrı ayrı yazılan özsözler.
4. Marks’ın, Kapital’in ikinci Almanca baskısına yazdığı sonsöz.
5. Engelsin yazdığı Ludwig Feuerbach ve Klâsik Alman Felsefesinin Sonu.
Söz konusu metinlerin her biri üzerine kısa irdelemelerden sonra tümünün ortak olarak taşıdığı zeminin açınımı ilerde yapılacaktır.

Bu beş esreden özellikle sonuncusu birkaç bakımdan daha önemlidir. Neden daha önemli olduğunun bir yanını Engels şöyle belirtiyor. “O dönemden beri,(felsefi tutumlarını belirledikleri gençlik yılları) kırk yıldan fazla bir zaman geçti ve ikimizden biri yeniden bu konuya dönme fırsatını bulamadan Marks öldü. Hegel ile olan ilişkilerimiz konusunda çeşitli nedenlerle düşüncelerimizi açıkladık, ama bu açıklamalar, hiçbir yerde sorunu tamamlayıp, konuyu kapatıcı nitelikte değildi. Hiçbir zaman Feuerbach konusuna yeniden değinmedik, bununla birlikte Feuerbach, pek çok bakımdan Hegelci felsefe ile bizim anlayışımız arasında bir ara halka idi.”  

a) Hegel ile olan ilişkilerimizin açıklanması eksik kadı.
b) “ Feurbach konusuna bile yeniden değinemedik”, bellikli aynı eksiklik burada da kabul ediliyor. Bu eksiklik giderilebilseydi, belki nedeni olan eksikliği de ortadan kaldırabilirdi. Yani tekrar Feurbach’a dönülebilseydi iyi niyetli bir beklenti ile bakarsak, zorunlu olarak Hegel’e dönülecek ve başlangıcı yeniden inşa etmek mümkün olacaktı.
c) ve en önemlisi; Hegel ile kurulan ilişkinin doğrudan bir ilişki değil, feurbach dolayısı ile bir ilişki olmasıdır.

Engels, bu çıkarımlarımızı başka bir yerde yeniden doğruluyor..

“Bu satırları baskıya yollamadan önce, eski 1845-1846 elyazmasını yeniden çıkardım ve bir kez daha baktım. Feuerbach üzerine olan bölüm bitirilmemiş. Kaleme alınan kısım, ancak bizim o zamanki ekonomi tarihi konusundaki bilgilerimizin ne kadar eksik olduğunu tanıtlayan bir materyalist tarih anlayışı açıklamasından ibaret. Burada Feuerbach öğretisinin bile eleştirisi bulunmadığı için, şimdiki amacım bakımından elyazmasından yararlanamazdım...

Marks ile Engels’in birlikte kaleme aldıkları bu basılmayan metin Alman ideolojisi isimli çalışmadır ki; felsefi kopuşla ilgili bir çalışmanın içinde felsefe ile ilgili -5-6 sayfa vardır ve gerisi ekonomi ile ilgilidir. Buradan ne anlaşılmalı, her ikisinin de felsefi bir tutum belirlemek amacıyla bir çalışmaya koyulmaları, ama bu çalışmanın içeriğinin esas olarak ekonomi üzerine olması- ki bunu Engelsin belirtmesi- ne anlama gelir? Hiç olmazsa konunun üzerinde yeterince yoğunlaşmadıklarını, bunun konu ile ilgili söyleyecekleri sözün azlığından veya olgunlaşmamış oluşundan da ileri gelebileceği, kendi olgunlaşmış olan düşüncelerinin ötesinde ciddi ile felsefeyi ciddiye almamalarından, ikincil ve önemsiz görmelerinden veya başka bir nedenden.

Ama her ne olursa olsun, bu eksik çalışmanın sonuçlarından hareket edilecektir ve hareket etmişlerdir. Bu yetersizlik Engels tarafından itiraf edilir, ama gene de basit bir hataymış gibi geçiştirilerek. Engels eksikliğin biçimsel olarak farkındadır, ama bu eksik biçimin oluşturacağı içeriğin, biçimin yansıması olarak ne kadar eksikliksizlikten uzak olacağı açıkta durur. Bu konuda suskunluk iyi niyetlidir ve bir yanlışı gizleme çabası değildir, ama yine de yanlış, yanlış olarak kalmaya devam eder ve peşi sıra gelecek her edimsellik bu yanlış tutumda türer.

Engels devam eder: “Feuerbach üzerine on iki tezi yeniden buldum. Bunlar, sonradan işlenmek üzere çabucak kâğıt üzerine çiziktirirmiş, hiç de baskı için hazırlanmış olmayan yalın notlardır, ama yenidünya anlayışının dâhiyane tohumunun atılmış olduğu ilk belge olarak ölçülemeyecek bir değer taşıyorlar”.  

Birincisi; Engels bu çalışma ile bütün ömrü boyunca hisselikleri eksikliği ortadan kaldırmak istiyor. Kuşkusuz bu eksiklik kendilerinin kopuşunun hikâyesinin eksikliği değil, bu kopuşta çözülmemiş sorunların olduğu kendileri tarafınsan da hissediyor Ve ilginçtir Engels’in gidermeye çalıştığı bu eksiklik onun bu çalışmasıyla kapatılmadığı gibi, bu çalışmadan sonra çok daha fazla açığa çıkmış görünüyor. Engels bu kopuşun içeriğine -özüne dair yeni hiçbir şey söylemiyor, eskiyi tekrar ediyor, ama hiç olmazsa bazı konularda yeni söylemiş oldukları, söylememiş olduklarından dolayı oluşan, boşluğun büyüklüğünü, vahametini göstermesi açısından daha fazla aydınlatıcı oluyor.

İlk kopuştaki eksiklik; Hegel’den kopuşta neyden kopulduğunun açıkta kalması, bir biçimde devam etmiştir. Kopulanın Hegel varsayılması,-kopuşun biçiminin böyle olduğunun sanılması, konunun üzerine tekrar gidilmesinin önüne geçen bir muğlâk alan oluşturmuştur. Oysa kopulmuş olan anlaşılmadan(Hegel felsfesi) kopuşun ve sonrasının anlaşılamayacağı, kopulanın Hegel olduğu sanısı, gerçekte ise Hegel yorumcusu Feuerbach’ın Hegel’inden kopuş ve ayrıca bir kez de, çarpık Hegelyen Feuerbach’ın kendisinden kopuş, kopuşlar sürecin karmaşası ve bu karmaşadan çıkacak nesnenin, netlikten ne kadar uzak olduğunu gösteriyor.

Kopuşun Hegel’den olmadığını Marks çok açık belirtir.”1845 ilkyazında o da (Engels) gelip Brüksel’e yerleştiği zaman, birlikte çalışmaya ve alman felsefesinin bakış açısı karşısında olan kendi bakış açımızı oluşturmaya karar verdik: bu gerçekte bizim geçmişteki felsefi bilincimizle hesaplaşmamızdı. Bu planımız, Hegel sonrası felsefenin bir eleştirisi biçiminde gerçekleşti.”  

Marks ve Engels’in birlikte kaleme aldıkları ama yayınlanmayan bu ünlü eserin başlığı şöyledir: “Alman ideolojisinin en son temsilcileri Feuerbach, B. Bauer ve Stirner’in kişiliğinde alman felsefesinin eleştirisi”

Neden ve kimden koptukları sorusunun yanıtını almış olmamıza karşın, bu çok önemli konuda Marjın söylediklerini bir kez daha okuyalım.

“Strauss’tan Stiner’e kadar bütün Alman felsefi eleştirisi dinsel tasarımların eleştirisi ile sınırlı kalır. Hakiki dinden ve tam deyimiyle tanrıbilimden yola çıkıldı. Dinsel bilinçle, dinsel tasarımlar ile söylenmek istenilen, daha sonra değişik belirlenimler aldı. Kaydedilen ilerleme, metafizik, siyasal, hukuki, ahlaki, ve başka alanlardaki tasarımları da üstün geldikleri iddia olunan dinsel yada tanrı bilimsel tasarımlar alanına bağlamaktan ibaretti; aynı biçimde siyasal, hukuki ve ahlaki bilincin dinsel ya da teolojik bir bilinç olduğu, ve siyasal, hukuki ve ahlaki insanın dinsel olduğu bildiriliyordu. dinin egemenliği postulat olarak kondu ve yavaş- yavaş her egemen ilişkinin dinsel ilişki olduğu ortaya atıldı ve sonra, bu, bir din haline, hukuk dini, devlet dini vb. haline getirildi. Her yanda artık dogmalarla ve dogmalarda inançla uğraşılıyordu...”  

Marks’ın “Hegel sonrası felsefenin bir eleştirisi” ifadesi biçimsel mantık açısından Hegel felsefesini de kapsar. Hatta Hegel’e kadar olan bütün felsefe tarihini. Ama Marks’ın anlatımının içeriğine bakarsak ki,-bu içerik o aşamada yaptıkları eleştirilerin içeriğidir- Hegel sonrası felsefeden öznel kastı ne olursa olsun, nesnel içerik; Feuerbach, Stiner, Bauer vb. aynı dönemin kötü yorumcuları olan adlardır. Bu adlar ve daha başkalarının hiç biri, kendilerinden önceki felsefenin ve felsefe tarihinin toparlanmış bir halini ortaya koyma gibi bir başarıdan çok uzak olmaları yanında Hegel’i de anlamakta da çok başarısız oldukları Marks ve Engels tarafından birçok kez ifade edilir. Ve en önemlisi yukarıdaki alıntıda Marks, adeta felsefi olarak kayışlarının neden maddeciliğe doğru olduğunun içgüdüsünü dışa vurur. Çünkü felsefe denilen şey kendileri için daha çok günün felsefesi idi ve yukarda marksın açığa koyduğu gibi bütünüyle soyut metafiziğe, dine batmış bir felsefe idi.

İkincisi Engels bu metni 1886’da yazmıştır. Bir arayış içinde oldukları gençlik yılları çok gerilerde kalmış, Marks öleli üç yıl olmuş ve Engels en olgun çağındadır, aradan geçen uzun yılların, düşüncesinde dinginleştirici ve olgunlaştırıcı etkisi olabilecek en üst noktaya varmış olmalıdır.

Üçüncü olarak Engels; Feuerbach’ın Hegel ile aralarında bir halka olduğunu, yani bir tür doğrudan doğruya Hegel’den kopmak yerine, Feuerbach yoluyla koptuklarını söylüyor ki, bu nokta kopuşta çok önemli sonuçlara yol açacaktır.