Moda, son yüzyıl içinde yaygınlaşan bir kavram. 20. yüzyılın ikinci yarısına kadar dünya nüfusunun büyük çoğunluğu için giysilerin değiştirilmesi için ölçü eskimeydi. Eski giysiler de atılmıyor, tamir edilerek bir süre daha giyilmeye devam ediliyor, büyüklerin elbiseleri çocuklar için küçültülüyordu. Kullanılamıyacak hale gelenler temizlik bezi olarak kullanılıyor, ya da parçalar birleştirilip kilim işlevi görüyordu. Dikim ve örgü işleri aile fertlerince de yapılabiliyordu.


Küreselleşme işleyiş biçimini en açık şekilde tekstil üretimi ve pazarlama yöntemlerinde görmek mümkün. ABD halen Çin’den sonraki en büyük pamuk üreticisi. Kendi üreticisini destekliyor ve üretimin devamlılığını garanti ediyor. Türkiye, Mısır, Fildişi Sahili gibi yakın zamana kadar pamuk üreticisi ve ihracatçısı ülkelerde üreticiye destek verilmesi ise serbest ticaret ve rekabet ilkelerine aykırı olduğu gerekçesiyle, İMF ve Dünya Ticaret Örgütünün yaptırım tehditleriyle engellendi. Pamuk ihracatçılarına da destek sağlayan ABD’nin gerçekte pahalı fakat zararı kamu kaynaklarıyla telafi edilen pamuğuyla rekabet edemediler ve ihracatçı iken ithalatçı konumuna düştüler.

ABD kırk yıl önce gerek duyduğu tekstil ürününün % 3 ünü dışardan alırken artık sadece %3 ünü kendisi üretiyor. Küreselleşmenin sağladığı serbestlikle maliyeti düşürmek için üretimi önce ucuz emek sağladığı komşusu Meksika’ya nakletti. Sonra daha avantalı gördüğü Çin’de konuşlandı şirketler. Çin’de ekonomik büyüme sonucu işçi ücretlerinde nisbi bir artış olunca Vietnam, Bengladeş, Endonezya cazip ucuz emek cennetleri oldu. Sırada Myanmar var. Dünya giysi piyasasının büyük oyuncusu şirketler fason üreticilere belirledikleri modelleri ürettiriyorlar. İşçi sağlığı ve güvenliği, prensiplerine en az uyulan, tercihen hiç uyulmayan, iş güvencesinin söz konusu olmadığı, çevre korumanın gündemde olmadığı ülkeleri tercih ediyorlar. Bir ülkede hükümet çalışma koşullarında ve işçi ücretlerinde ufak da olsa iyileştirmeler planlarsa küresel büyük şirketler hemen ülkeden çıkma tehdidine başvuruyorlar. Hükümetlere düşen görev çalışanlar üzerindeki baskıyı arttırmak oluyor. Derme çatma binalarda, son derece sağlıksız ortamlarda, merdiven altı atölyelerde çalışanların yüzde sekseni kadın. Çocuk işçiler ortalama günde bir dolar kazanırken kadın işçilerin durumu nisbeten daha iyi. Mesela Bengladeş’de usta işçilerin günlükleri iki – üç doları buluyor. Asgari ücret 5300 Taka. Yaklaşık 65 dolara karşılık geliyor. Aylık ücretlerinin arttırılması için gösteri yapan işçiler hükümet güçlerince şiddetle bastırıldı. Ölenler oldu, çok sayıda işçi yaralandı. Fakat şirketlerin gönlü alındı. Yabancı yatırımcıya güven telkin edildi. Ülkenin yeni yatırımlar için ne kadar uygun ve sorunsuz olduğu mesajı verildi. Aksi halde şirket CEO’ları üretimi kuralların daha da gevşek olduğu Myanmar’a taşıyabilirlerdi.



Gardrobunuz dolup taşarken aldığınız yeni kıyafeti uzun süre giyemezsiniz. Giyeceklere özen gösterip değer vermek, yıpranmalarını önlemek için dikkatli kullanmak gelecek mevsimde giymek için naftalinleyip saklamak artık geride kaldı. Giysiler kağıt mendiller gibi kullan-at sınıfı eşyalara dönüştü. 30 liraya aldığınız bir tişörtü atmak çok kolay. İki paket sigaradan daha pahalı değil. Zaten siz satın aldıktan birkaç hafta sonra trend değişmiş, mağazalara yeni tarz ürünler gelmiştir. Moda dışı kalmanın dayanılmaz ağırlığını hissedersiniz, bir eksiklik duygusu kaplar içinizi. Bundan acilen kurtulmanız gerekir. Avustralya’lı moda yazarı ve Gardrop Krizi kitabının yazarı Clara Press 25 milyon nüfuslu Avustralya’da yılda 500 bin ton kumaş ve deri giysinin çöpe gittiğini belirtiyor. Yani kişi başına yılda 20 kilogram. ABD yurttaşları her biri yılda 30 kilogram giysiyi atarak liderliği ellerinde tutuyorlar. Press, kadınların satın adıkları bir giysiyi ortalama yedi kez giydiklerini söylüyor. ABD de giysilerin çöp yığınlarına yola çıkması için beş kez giyilmeleri yeterli oluyor. Gardroplardaki giysilerin % 60’na neredeyse hiç dokunulmuyor. Atılmasalar da gözden düşmüş oluyorlar. Evlerde düzenli çöp olarak tutuluyorlar.

Üretiminde çok çeşitli kimyasallar kullanılan giysilerin çevreye atılmaları ek bir kirlenme nedeni. Pamuk üretimi çok fazla tatlı su tüketimi gerektiriyor. Bu özelliğinin en çarpıcı ve trajik göstergesi dünyanın en büyük dördüncü gölü olan Aral’ı besleyen Amuderya ve Siriderya nehirlerinin devasa pamuk ekim alanlarının sulanması amacıyla önü kesildiği için gölün neredeyse yok olması. Pamuk birim alanda en fazla pestisit kullanılan ürün. Bu durum insan ve diğer canlılar için büyük bir tehdit. Giysi üretiminde büyük ölçüde sentetik kumaşlar da kullanılıyor. Petrol türevi olan bu malzemenin çok kirli bir ayak izi var. Çin’de yerleşim bölgelerindeki yeraltı sularının % 90’ı endüstiyel faaliyetler nedeniyle kirlenmiş durumda. Dünya Bankası’nın tespitlerine göre su şebekelerine karışan toksik kimyasalların yetmiş ikisi tekstil boyama işlemlerinden kaynaklanıyor. Blue jeans fabrikaları Çin’in Yangtze nehrini maviye boyuyor. Uydu görüntülerinde bu renk değişimi açıkça görülüyor. Nehir denize ulaştığı yerde geniş çaplı mavi bir leke oluşturuyor. Giyecek tercihlermiz doğayı biçimlendirir hale geldi. Endonezya’nın Citarum nehri yüzlerce yıldan beri havzasındaki milyonlarca insana içmek, yemek pişirmek, yıkanmak için tatlı su, yemek için bolca balık sağlıyordu. Pirinç tarlaları sulanıyordu. Artık H&M, Gap, Uniqlo gibi dünyanın en büyük markalarına ucuz giysi üretme uğruna dünyanın en kirli nehiri oldu. Tek bir balık yaşamıyor. Balıkçılar nehirden plastik toplayıp hurda olarak satıyorlar. Yani konuya iyi tarafından bakmak da mümkün! Çareler tükenmiyor. Nehir çokca mavi, bazen siyah, bazen kırmızı akıyor. Bu suyla bulaşık, çamaşır yıkanıyor. Tarlalar zehirli suyla sulanıyor. 35 milyon insanın sağlığı ileri derecede tehlikede. En çok çocuklar ve yaşlılar etkileniyor. Tabii ki bu durum dev hazır giyim şirketlerinin maliyet hesaplarında görülmüyor. Maliyeti Endonezya halkı ve ölen doğal yaşam ödüyor. Öte yanda şirketlerin başarı öykülerine övgüler düzülüyor ekonomi dergilerinde.

Ülkemizde Büyük Menderes Nehri’nin aşırı derecede kirlenmesinde deri tabaklama tesisleri ve tekstil fabrikalarının atıklarının da önemli bir payı var. Giyecek sektörü büyüme eğilimini aynı hızda sürdürürse 2050 yılında toplam karbon emisyonunun dörtte birinden sorumlu olacak. Fakat çevresel etkileri karbon emisyonuyla sınırlı değil. Moda kavramının tuhaflıklarından biri estetik anlayışı kolayca alt üst edebilir olması. Blucin bizde bu kumaşı ilke kez getiren ve pantolon üreten Muhteşem Kot’un adıyla biliniyor. Kot pantalon, kot gömlek diyoruz. Sağlam bir kumaş. Bu kumaştan dikilen pantalonlar her yerde giyilebilir oluşu, rahat hareket etmeye imkan sağlaması, ütü gerektirmemesi nedeniyle 19. Yüzyılın son çeyreğinde ilk kez Amerika’da maden işçileri için üretildi. Zamanla bütün işçiler tarafından benimsendi. 20. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren toplumun nerdeyse bütün katmanlarına yayıldı. Fakat nedense herkes tarafından giyilir olması blucini sıradanlaştırdı. Önceleri eskimiş, rengi atmış elbise giymek yoksullara özgüydü. Farklılık yaratmak için eski görünümlü, yer yer solmuş kumaştan dikilmiş pantolon ve gömlek giyme modası başlatıldı. Eskitme taşlama, ya da kumlama denilen bir işlemle yapılıyor. Bu sırada oluşan partiküller silikozise, ağır solunum yetmezliğine ve yumuşak doku kanserlerine yol açıyor. Türkiye’de en az 40 genç işçinin bu yüzden ölmesi üzerine 2010 da işlemde bazı maddelerin kullanılması yasaklandı. Merdiven altı atölyelerde kot taşlama yine devam ediyor. Uzak doğu ülkelerinde yaygın şekilde sürüyor. Blucinin can pahasına eskitilmesi de yeterli olmadı. Yeni bir farklılık yaratılmalıydı. Bu defa pantalonlar rastgele yerlerden yırtıldı. Bir zamanlar en yoksul insanların giydiği kumaşı solmuş ve yırtık pantalonlar, özel ve farklı olmanın bir göstergesine dönüştü. Varsın bu çok gereksiz, çok tuhaf moda yüzünden Bengladeş’de, Vietnam’da, Endonezya’da binlerce genç daha otuz yaşını görmeden acılar içinde ölmeye devam etsin. Havalar nasıl olursa olsun, sizin havanız iyi olsun. Daha doğrusu havanız batsın özde değil sözde eskimiş soluk, yırtık kot giyicileri.
Işıltılı mağazalarda gönül çelen ve kolayca satın alınabilen, renkleri ve tasarımları neredeyse her hafta değişir hale gelen giysilerin ardındaki acıları, yoksullukları, kitlesel hastalıkları, büyük boyutlarda doğa tahribatını düşünmekte yarar var.

Tekstil sektörünün hızlı modayla aldığı biçim ekonomik büyüme, ilerleme, gelişme kavramlarını gözden geçirmemizi gerektiriyor. Çoğu çocuk bir milyar insanın açlıkla boğuştuğu bir dünyada önceliklerin en acil gerçek ihtiyaçlar yerine hangi sektörlere verildiğine bakmak gerekiyor. Petrolün sudan ve topraktan, çoğu giyilmeyecek elbiseler içim üretilen pamuğun buğdaydan, hazır gıda sektörünün biraz daha fazla kâr etmesi uğruna üretilen palmiye yağının tropikal ormanlardan daha değerli kabul edildiği dünyamız yaşanabilir bir gezegen olmaktan çıkmak üzere.

Not; konuyla ilgili iki dökümanter film; Kanada’lı yönetmenler David Macılverde ve Roger Williams’dan RiverBlue (Nehir mavisi) ve Amerika’lı yönetmen Andrew Morgan’dan True Cost (Gerçek Bedel) izlenmeye değer.