Unutmayalım, sanatta gelişen ülkelerin sanatçıları arkalarında hep ülkelerinin desteğini bulmuşlardır. Doğru dürüst sanat müzesi olmayan, olanların da ne zaman açık ne zaman kapalı oldukları bilinemeyen bir ülkede yaşayıp da özgün yapıtlar vermek çok zordur. Bir ülke yönetiminin öncelikle uluslararası alanda sanatın ne denli etkili olduğunun bilincinde olması, sanatçılarına değer vermesi gerekir ki sanat gelişebilsin.

 

  

 

Kendi kaleminden dökülmüş düşünceleri bilinmeden onun için yazılanlar sadece yorumdan ibaret kalır, diye düşünmekteyim.

 

Nuri İyem’in mektuplarının bir çoğunu okuduktan sonra sakladım. Bu mektuplar, Nuri İyem’in duruşunu, Türkiye’de sanatın durumunu, sanatçıların arkalarında politik gücün bulunmaması bir yana, sanat yapmalarına nasıl engel olunduğunu, neler yapabileceğimizi anlatır.

 

İşte bu mektuplardan ikisi:

  

 

Cemil Kardeş,

 

Her şeyi yoluna koymuş olmanı candan diliyorum. Gerçi pek zor bu benim dilediğim. Ama, dünyanın bütün yörelerinde, namuslu kalmak isteyen, tutumunda bir içtenlik bulunan sanatçıların kaderi hep böyle olmuştur ve olmaktadır.               

 

Toplum, her yerde biraz dikleşen, sözü, görüşleri aykırılaşana karşı kor. Bunda, diyebilirim ki, her toplum sözleşmişcesine böyledir. Gerçekten de iyice düşünülecek olursa, toplumsal ruh diyebileceğimiz bir güç vardır ve o, daima iktidarda kalmak ister. Bu da onun yaşama iç güdüsüdür.

 

Toplumda bir aykırı, bir başka olmaya, hemen karşı koymak eğilimi kendiliğinden varsa, bu bir çeşit kendini savunma iç güdüsü ile anca açıklanabilir.

 

Toplum karşı koyuşlarının, akıl yolundan anlatılabilecek, açıklanabilecek, ya da akla uygun düşen davranışlar olarak görülebilecek bir yönü yoktur. İlkel toplulukları düşündüğümüz zaman bu yönü daha iyi anlayabiliriz. İlkel geleneklerle birlikte anca yaşayabilir. Bu onun yaşayabilme, direnme inancıdır. Kararlaştırılmş, anlaşmalı olarak ortaya konmuş, toplu yaşayış düzenini, daha akla dayanan, daha doğru olan başka türlü yaşamak şekline çevirmek, sanki içlerinden hiç birinin aklından geçemez. Belki geçer, belki mevcut yaşayış düzenini saçma da bulur, ama karşı koyamaz. Koyarsa, kabilesinden dışarıya kovulur ya da öldürülür.

 

Sanıyor musun ki, uygar dünyanın, toplumsal ruhunda, ya da iç güdüsünde, bu karşı koymak, artık terk edilmiş, unutulmuştur ve her eylemin doğru ya da zararlı oluşunu, aklın ve kanunlarının yetisi belirtir. Ne gezer! Asla hiçbir akıl düzeni, toplumsal ruhun, o iç güdünün yolunu çevirememiştir.

 

Karşı koyuş her zaman her yerde vardır. Ama şekli değişmiştir. Dostum, derece, derece, hepimiz (yani işinde şerefli, doğru ve ileri bir tutumu olsun isteyenlerin tümü) bu karşı koyuşla pençeleşmek zorundadır. Ne var ki, bu işin günümüz koşulları içinde bir garip, garip olduğu kertede çapraşık, zor anlaşılır yönü vardır. İnsanın uygar toplulukların karşı koyuşunun, doğrudan doğruya olmadığını anlaması çok geç oluyor. Çünkü görünürde, hiçbir engel yok gibidir. Sanırsın ki alabildiğine özgürlükler vardır. Hep dinler ve anlar gibi görünürler. İnanmış, doğru bulmuş gibi dururlar karşımızda. Belki akılları ile bunun böyle olması gerektiğine de varırlar. Ne var ki, duyguları ile buna asla katılmazlar. Hiç kuşkun olmasın, yaşamayı sürdüren, tehlikelerden insan oğlunu haberli kılan duygulardır.

 

Ne var ki, duygular yaşayışımızı sürdürdükleri ve bizi korudukları halde (buna soyumuzu sürdürmeyi de katabiliriz), GERÇEĞİ görmeye ve göstermeye elverişli değillerdir. İnsan soyu, aklını duygularının baskısından kurtarabilseydi, dünyanın kaderini çoktan çözmüş, yoluna koymuştu, aklın ışığında.

 

Ama insan soyu, duyguları (hisleri) ile, alıştığına, menfaatlarına göregeldiklerinne sıkı sıkıya bağlıdır. Bir anlamda bu zorunlu ve huzur içinde yaşamak için gerekli bir tempodur da. Ama monoton tempo, öldürücü, bireysel ruhu öldürücü, sindirici, uyuşturucu tempo. İyi ya işte anca böylelikle toplumsal ruh daima iktidarda kalabilir.

 

Sen şimdi bana, A Nuri bey, yeniden felsefe-sosyoloji-mantık mı okuyacağız? diyeceksin. Ya da toplum ve ahlak üstüne allame mi kesileceğiz?

 

Değil Cemil kardeş, değil. Kendi yalın ve kimseye zararı dokunmaz, (tam tersine her keze faydalı olacak) yaşayışımız içinde, bizi bin türlü harap eden, boy boy, karşı koyuşların ağırlığı ile bunalıyoruz. Sonunda pusulayı biz de şaşırıyor, tıpkı onlar gibi, biz de duygularımızın, içgüdülerimizin savunucu, karşı koyucu etkenleri ile gerçeği göremez duruma düşüyoruz.

 

Sonuç şu ki, bizden çok daha kalabalık, bizden çok daha büyük ve güçlü olanla kör döğüşünden farksız bir çatışmaya giriyoruz. Ne var ki, bu çatışma anca bize pahalıya mal olur. Kesin olarak yenilen biz oluruz.

 

O halde ne yapmalıyız? Sanat çalışmalarımızda, bir yerde pek de işimize yararı olmayan aklımızı, çatışmanın kaçınılmaz olduğu bu alana sürmeliyiz. Burada aklın ışığı bize yol gösterici olacaktır.

 

Bütün bu can sıkıcı vaizlerimle kafanı şişirmemin nedenlerini anladın elbet.

 

Orada iken ‘yaptıklarından bir süre için vaz geç’ demiştim, hatırlıyorsan. İnan ki sana olan karşı koyuşun bir başka çeşiti de benim başımda. Sana, biraz teselli bulasın diye yazmıyorum bunları, böyle şey aklımdan geçmez. Ortak bir dayanışmaya zorunluyuz da onun için yazıyorum sana düşüncelerimi.

 

Uzun bir süre ve elime geçen her fırsatta, Ankara’daki çevreyi izledim. Sana yakin –hem de çok yakın olanlarından- uzak ve karşı olanlarına dek, bir çoğunu konuşturabildim.

 

Dostum, senin resmine karşı çok şiddetli bir tepki var. (Bu tepkiyi P…… meslekdaşlarımız da körüklüyorlar tabii.) Resminin sana özgü oluşu ve yalnız senin tarafından yapılmakta bulunuşu, (hoş en güzel yönü bu ama anlayan kim?), çevreyi bir garip güvensizliğe sürüklüyor. (Söz gelişi, Turgut Uyar senden daha şanslı çünkü onu izleyen birkaç kişi, onun gibi şiirlere özenen birkaç şair var.)

 

İşte bu güvensizlikten doğan tepkiyi yenmen lazım.

 

Ne var ki bunu artık karşı koyma ile yapamazsın. (İstersen Picasso’nun hayatını izle, göreceksin ki kuvvetli tepki karşısında, tutumunu değiştirir görünmüştür.)

 

Ukalalık olmasın, akıl vermek olmasın ama, senin için de yol galiba bu. Bir mola vereceksin adeta. Ve çevreyi dinler görüneceksin.  Eski inançlarını daha renkli kılmış, daha değişik kompozisyonlara sürmüş resimler yap, (şimdilerde yaptığın gibi) ve bunları, onun bunun görebileceği yerlere koy, evinde saklama. Bu değişikliği fark etsinler, ‘sözümüzü isteklerimizi dikkatle dinliyor diye’, hissedilir şekilde hareketleneceklerdir.

 

İnan ki çevre de suçsuz bu direnişte. Kendi aralarında yetişmiş bir insanın, birden bu kadar aykırılığa gitmesini hoş karşılayabilmek onların elinde değil. Bu bir yaşama sevk i tabiisi Dostum. Öyle bil bunu.

 

Yalın bir ‘aşağılık duygusu’ ya da başkaca yargılara bağlanmaz, bu karşı koyuşun nedenleri. Aslında karşı koyuşun kökleri yukarda belirtmeye çabaladığım gibi, çok daha derinlerde. Dediğim gibi, aklın ışığının dışında, toplumsal ruh ve iç güdüsünde.

 

Yumuşak, anlayışlı, insancıl duygulara dönecek ve onların bu karşı koyuşuna, hoş görürlükle bakacaksın.  ‘Peki ben yanılmışım’ dermişcesine ya da ‘nasıl artık sizlerle anlaşabiliyorum değil mi’ gibisine. Resmini komposizyonları, renkleri ile biraz değiştireceksin.

 

Belki şu başına gelen ağrılarıdan sonra daha iyi anlıyorsundur. Picasso’nun hayatı boyunca altı yedi çeşit resmi hep birlikte götürüşünü ve bir kızın portresinden, 13 ayrı sonuçla biten 13 portre yapmasını.

 

Pratik, cin gibi zeki adam. Şu yedi türlü çeşni ile her çeşit insana hayatı boyunca seslenebilmek olanağını buldu.

 

Geçmiş gitmiş devirlerini sen de kapatma. Onları şimdiki genişlemiş, derinlik kazanmış anlayışınla, bir kez daha ele al. Nasıl olsa bunlar senin damganı taşıyor.

 

Hatta kolajlarını, bu günkü vardığın kattan nice yaparsın? Bence çok ilginç bir çalışma bu. Bütün müzisyenlerin yaptıklarını Picasso resimde yaptı.

 

Velhasıl, yokla çevreni ve bunu yaparken onların suçsuz olduğunu bil. Bethofen, çevresini çok aşmış bir insandı. Ne var ki, her zaman anlayışla ve bir Baba şefkati ile dönüp dönüp onların gereksinli oldukları ile meşgul olmuştur.

 

Kardeşim,

 

Mektubunu peş peşine FORM dergilerini aldım. Yazını çok sevdim. Devleti, tablolarına yüksek fiyatlar ödemeye sürükleyen tutumları, çok ustalıklı, açık seçik anlatmışsın. Bu yüz karası işin, nedenleri ile birlikte oluşumunu anlatman, bizim sanat gerçeğimizi pek ala, pek güzel belirtiyordu. Rezil herifler, sonraki kuşakları da, birer birer yolozlaştırıyorlar. Tahta kurusu herifler.

 

Mektubuma bir yazı daha iliştiriyorum. Bunu yazmak hevesini, emin olan senin yazın uyandırdı bende. Önce, her ne kadar zahmetse de bir oku ve münasip görüyorsan, FORM’a ver. Yeditepe’de önümüzdeki sayıda, devlet sergisine ilişkin ve bir de T.E. yüzsüzüne cevap olarak bir yazım çıkacak.

 

Cemil Kardeş, Haluk Muratoğlun’a bir mektup göndermiş ve Ulustaki iş hanında durumun nice olduğunu sordurmuştum. Cevap alamadım. Ya Haluk benim angaryalarımdan usandı, ya da yazlığa bir yere gitti. Kendisine selamlarımı iletirsen çok memnun olacağım.

 

Kuzum ne oldu gerçekten Ulustaki iş? Geçende elime yaptığımız mukavele geçti. Tarihine baktım 15 Nisan. E, Mayıs Haziran geçti. Bugün de Temmuz’un 11’i. Galiba, 86 gün geçmiş. Mukavelede 150 iş gününde işin bitmesi gerekli deniyor. Geriye şu hale nazaran 64 gün kaldı. Hala ses seda yok. Onlar da mı caydı bu işten? Ne dönüyor bir anlasana, veya bildiğin varsa beni haberdar et.

 

Parasızlığım en son haddini buldu. Canımın sıkıntısı nerde ise beynimi sulandıracak. Göz açıp kapasıya bankaya 500 lirayı, faiz parası olarak tosluyoruz. Ne hal kaldı ne de mecal. Uçan kuşa borçlunun örneği oldum.

 

Bizim hane halkının sizlere selamlar. Çocukların gözlerinden öperim. Hadi hoşça kal aziz kardeşim.