Türk hükümeti, Amerika'daki J. Paul Getty Müzesi, New York'taki Metropolitan Sanat Müzesi (Met), Cleveland Sanat Müzesi ve Harvard Üniversitesi'nin Dumbarton Oaks Araştırma Kütüphanesi ve Koleksiyonu'nda bulunan, Türkiye'den kaçırılmış eserlerin iadesini istedi. Amerikan gazetesi LA Times, ilk defa Türkiye'nin Amerikan müzelerinden geri istediği eserlerin listesini ortaya çıkardı.

Gazetenin haberinde, Türkiye'nin yasadışı kazılarla ortaya çıkartıldığına ve yurtdışına kaçırıldığına inandığı eserlerin J. Paul Getty Müzesi, New York'taki Metropolitan Sanat Müzesi (Met), Cleveland Sanat Müzesi ve Harvard Üniversitesi'nin Dumbarton Oaks Araştırma Kütüphanesi ve Koleksiyonu'nda bulunduğu ve Türk hükümetinin bu müzelerle iletişime geçtiği belirtildi.

Gazeteye göre, Türkiye, Amerikan müzelerinden, Türkiye’nin arkeolojik alanlarından yağmalandığından şüphenilen tarihi eserleri kendisine iade etmesini istedi ve bunun gerçekleşmemesi durumunda ödünç taleplerini geri çevireceğini bildirdi.

Lidya Hazinesi geri alındı

Türkiye Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürü Murat Süslü, “Türkiye bir çatışma yaratmaya çalışmıyor. Biz işbirliğini geliştirmeyi ve bu müzelerin bizim bakış açımızı anlamalarını umuyoruz” derken, gazete Türkiye’nin İtalya ve Yunanistan’ın benzer itirazlarında elde ettikleri başarılardan esinlendiğini öne sürdü.

Bu müzelerde kendi topraklarından kaçırıldığına inandığı eserler için başlattığı mücadelede elde ettiği başarılar Türkiye’nin taleplerini güçlendirdi. Örneğin, 6 yıllık bir mücadelenin ardından Türkiye Met’ten Lidya Hazinesi’ni almıştı. Met eserleri, 1939 yılında müze yetkililerinin eserlerin yasadışı temelleri olduğu ve bunun saklanmaya çalıştıkları dair kanıtların ortaya çıkmasının ardından geri vermeyi kabul etmişti. Benzer bir örnek Yorgun Herakles Heykeli’nde yaşandı. Türkiye 1990’larda Perge’de yapılan bir kazıda heykelin alt kısmı ortaya çıkınca heykelin üst kısmını Boston MFA’dan istedi. MFA heykelin üst kısmını 1981’de New York’lu kolesiyonerler Leon Levy ve Shelby White’tan almıştı. MFA, heykelin üst kısmını Türkiye’ye iade etmeyi geçen Eylül ayında kabul etmişti. Bunların ardından gazeteye göre Türkiye 2010’da daha agresif bir yaklaşım benimsedi. Ay başında saygın The Art Newspaper dergisi, Türkiye’nin müzelerin ödünç isteklerini, kendi istekleri verilene kadar durduğunu, iki İngiliz müzesine ‘hayır’ dediğini yazdı.

Çok azında kayıt var

ABD’deki söz konusu müzelerden hiçbiri Türkiye’nin kendilerinden istediği eserlerin listesini yapmadı. Fakat LA Times, Türk yetkililerden ülkenin istedikleri eserler listesinin bir kısmını alabildi.

Listede eserlerin büyük çoğunluğunun müzeler tarafından 1960’lı yıllardan beri alındığı ve eserlerin büyük çoğunluğunun kime ait olduğuna dair tarihi kaydın çok azından  bulunduğu görülüyor. Bu da bu eserlerin yasadışı kazılarla çıkartıldığı iddialarını güçlendiriyor. İşte tüm bu iddialara neden olan o eseler:

-  Türkiye’nin Getty’den istediği 1 milyon doların (1 milyon 700 bin TL) üstünde değere sahip 10 eser, 1968 ile 1984 yılları arasında satıcılar, müzayede evleri ve koleksiyonerlerden alınmış. Bugün Getty’nin Basilica galerisinde sergilenen dört mermer eski mitolojik peri heykelini içeriyor. Müzedeki kayıtlara göre bu eserlerin büyük çoğunluğu, kaçakçılıkla ilgilileri olduğu bilinen tarihi eser tüccarları Elie Borowski ve Nicolas Koutoulakis’ten alınmış. Getty Türkiye ile konuşmalarına 1990’larda başladı. Getty sözcüsü Ron Hartwig, “görüşmelerin devam etmesini istiyoruz” diye konuştu.

-  Türkiye’nin Met’ten istediği 18 eser var. bunların hepsi 1990’da ölen koleksiyoner Norbert Schimel’e ait. Müze Schimel’in koleksiyonunu 1989 yılında almış ve eserlerin büyük çoğunluğu şimdi müzenin Antik Yakın Doğu Galerisi’nde sergileniyor. Met sözcüsü Harold Holzer, önce müzenin bu eserler için bir teklif aldığını reddetti. Daha sonra yaptığı bir açıklama ile Türkiye’nin Eylül ayında 18 eser hakkında bilgi istediğini, müzenin şimdi bu bilgiyi sağlama sürecinde olduğunu söyledi. Türk yetkililer Met’in tek cevabının, Türkiye Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan’a yazılan bir mektup olduğunu açıkladı.

-  Washington D.C.’de bulunan Dumbarton Oaks’da Sion Hazinesi olarak bilinen antik gümüş tabak ve diğer dekoratif eserler de Türkiye’nin geri almaya çalıştığı eserler arasında bulunuyor. Eserlerin 1960’larda Türkiye, Kumluca’da bulunduğu biliniyor. Eserler müze tarafından 1966 yılında özel bir koleksiyoner tarafından müzeye verilmiş. Bu koleksiyoner bu eserleri aynı yıl yine kaçakçılıkla adı anılan Yorgo Zakos’tan temin etmiş. Türkiye 1986’dan beri bu eserlerin geri döndürülmesini ve bu eserleri hazinenin şu anda Antalya’da bir müzede sergilenen geri kalanı ile birleştirmeyi istiyor.

-  Cleveland Müzesi’nden 21 eser isteniyor. Türk yetkililer henüz sorgu isteklerine dönüş olmadığını söylüyor. Müze sözcüsü, söz konusu eserlerin listesini yayımlamayı reddetti.

Kapalıçarşılı Yorgo’nun işi

Türkiye’den yurtdışına kaçırılan birçok eser 1960’lı yıllarda Kapalıçarşı’da kuyumculuk yapan Yorgo Zakos tarafından yabancılara satıldı. Anadolu sikkeleri ve antik kentlerden çıkarılan diğereserlerle ilgili bir bilim adamı kadar detaylı bilgilmere sahip olan Sakos, Sion hazinesinden çaldığı eserleri oe Amerikan Diplomat Robert Bliss ve eşine 1 milyon dolara satmış, eserler daha sonra çiftin kurduğu Dumberton Oaks Müzesi’nde sergilenmişti. Müzenin bağlı olduğu Harvard Üniversitesi, bu eserlerin yasadışı yollarla Türkiye’den çıkartıldığını yıllar sonra kabul etmişti. Yorgo Zakos ise yaşamını Yunanistan ve isviçre’de tamamlanmıştı.

Onlar başardı

Getty, Met, Cleveland, Boston Güzel Sanatlar Müzesi ve Princeton Üniversitesi Sanat Müzesi, 100’den fazla eseri İtalya ve Yunanistan’a geri verdi. Müzeler bu yüzden yapılmış işbirliği anlaşmalarını değiştirmek zorunda kaldılar. Son olarak temmuz ayında, İtalya Met ve Princeton’da 200  eser daha keşfettiğini açıkladı.