Kendimizi varetme sürecimiz diğer insanlarla ilişki yoluyla olmak zorundadır. Çünkü sadece bir içgüdü varlığı değil, aynı zamanda bir tinsel varlık olmamız bunu zorunlu kılar. Tinsel varlık ile içgüdüsel varlık olma arasında bir ayrım vardır. İnsan dışındaki tüm canlılar içgüdüleri ve örgensel yapılarının doğal gücüyle sınırlıdırlar. Dolayısıyla verili koşullara mahkum ve doğal dürtülerini doyurma sınırının ötesine geçemezler.

İnsana gelince durum farklıdır; insan hiçbir zaman varolanla yetinmeyip, hep daha ötesine geçmek, verili koşulları kendi isteği doğrultusunda değiştirmek ister. En basitinden giyim kuşam, süslenme çabalarımız bile bize bunu gösterir. Kendi bedenimiz ve görünüşümüz üzerinde değişiklik yaparız.

Birkaç adım daha ötesinde bu değişiklik isteği yakın çevremize, topluma ve tarihe kadar uzanır. Varolmak aynı zamanda kendini sürekli olarak yeniden yapılandırmaktır; varoluş bir eylemlilik süreci, dönüştürme isteğinin dış dünyaya müdahalesidir.

Hiç kimse bu sürecin dışında kalamaz, ancak bu süreci yaşarken izlediği yol, uyguladığı yöntem ve yöneldiği amaç farklı olabilir. İnsanın kendi olması ya da taklit düzeyinde kalması bu süreçte kendini gösterir. Kendi olmak demek ayrıksı olma adına herkesten farklı davranmak demek değil elbette, bu sadece çocukça bir oyundur. Aslında her insan ayrıksıdır, kimse kimsenin benzeri ve eşiti değildir, ama herkes eşsizdir. Ancak insani potansiyel olarak, tüm özelliklerinden soyutlanmış olarak baktığımızda, bireyselliğinin en derin boşluğunda aynıdır.  Bu boşluk aynı zamanda bir insan olarak tüm insani yetilerin tohum olarak bulunduğu sonsuz bir dünyadır. Bu dünyadan hangi tohumları hayat tarlasına ekip meyve vereceği işte o bireyin iradesine bağlıdır.  Ve bu iradeyle ne yapıp ne yapmadığı onun sorumluluğundadır. İnsanın kendi olması yapıp etmelerinin hesabını vermesi demektir. Kendi kendine kendinin hesabını veremeyen insan özgün-orijinal varlığını ortaya çıkaramaz. Kendine hesap vermek ise eylemleri ve söylemleri hakkında kendine değişik açılardan soru sorup bunlara bağımsızca yanıt verebilmesi demektir.

“Allah mukallitleri sevmez” Bu değerli uyarıyı kendi yaşamımızda şu veya bu ölçüde her birimiz duyumsamışızdır. Bunu, bilgeler kısaca “taklitle yaşayanlardan sevgi açığa çıkmaz” biçiminde açıklıyorlar. Gerçekten kendimizden baksak bu durumu fark etmemiz son derece açık. Örneğin doğal davranışlarla yapay –taklit- davranışların üzerimizdeki etkisi son derece farklıdır. Taklit olan ne denli sükseli, ışıltılı, abartılı da olsa doğal ve samimi bir halin karşısında hiçbir gücünün olmadığını duyumsayabiliriz.

Eylemlerimizde ve söylemlerimizde başka insanların deneyimleri bizler için son derece önemli bir yer tutar. Ama burada temel bir ayrım noktasıyla karşı karşıya geliriz: Örnek aldığımız insan gibi olmak özlemi, ya da kendi özgün arayışımızda onun deneyimlerinden faydalanmak.

Bu nokta kaygan bir andır, insanda çok farklı duyguların yaşanmasına yol açacak olan iki halin bize egemen olma durumudur: Saygı duymak mı, Yüceltmek mi?


Öğrenme ve olma süreçleri özenmekle, taklitle başlar. Çocuk konuşmayı büyüklerini taklit ederek öğrenir. Bu bir olgunlaşma aşamasıdır. Aynı yoldan yürümüş, aynı aşamadan geçmiş insanların deneyimleri daha sondaki kuşaklar ve bireyler için hazır malzeme olarak kullanılır. Ancak hep taklitte kalınamaz, taklit-kopya aşaması kendi özgün yolunu bulmak için insanın içinden geçmek zorunda olduğu bir tünel gibidir. Ancak bu tüneli geçip ondan çıkmak gerekir.

Saygı duymak ve yüceltmek; her ikisi de insanın kendini aşma çabasının bir sonucu olarak içimizde canlanan itici güçlerdir. Bunlar birer hal, daha doğrusu duygu biçimi olduğu için başımıza gelirler. Bunun anlamı şudur; iradi değildirler, ancak iradi etkinlik-eylemler sonucunda başımıza gelirler.

Kendi sıkıntılarımızı kendimiz yaşarız, kendi arayışlarımızın yükünü kendimiz çekeriz, kendi deneyimlerimizin zevkini kendimiz tadarız; çünkü her şey kendi emeğimizin ürünü olarak ize aittir. Hikmetin peygamberi Süleyman şu kelamıyla bu hakikati dile getirir:

“Gördüm ki, iyi ve güzel olan şu: Tanrı’nın insana verdiği birkaç günlük ömür boyunca yemek, içmek, güneşin altında harcadığı emekten zevk almak, çünkü insanın payına düşen budur.”( Vaiz; 5/18)

Emek sorumluluk duygusunu geliştirir, buna bağlı olarak saygı ve vefayı da doğurur. Bunların birliği olarak vicdan uyanır. Aslında bunlar bütünlüklü bir sarmalın halkaları gibi, birini diğerinden ayırmak, hatta sıralama yapmak bile doğru değil. Ancak dilin doğası gereği böyle ifade etmek zorunda kalıyoruz.

Saygı duygusunda özenti, kapris, taklit yoktur; tam tersine kendisinin dışında ve kendisinden önce insanların çabasıyla yaratılmış değerleri koruma duygusu vardır. Bunu başaranları kıskanmak, onlar gibi olma özentisi yoktur. Ama onların deneyimlerini rehber olarak alıp, deneyimlerinden yararlanma vardır, “bende çabalarsam yapabilirim” kararlılığı vardır.

Yüceltme yakından bakıldığında yapay, yüzeysel; rekabet yüklü, kıskançlıkla örülü ve özentiyle dolu bir duygu halidir.  Yüceltmede yüceltilenin taklit edilmesi, onun dokunulmaz kılınması vardır. Belirleyici olan yanı yüceltilenin olanaklarına sahip olmak, onun yerinde ya da onun gibi olma hırsı vardır. Dolayısıyla içten içe kıskançlık, yarış duygusu, fırsat buldukça gözden düşürmeye hevesli gizli düşmanlıkla da yüklüdür. Bu durumda kişiyi harekete geçiren dürtü kendi arayışının tutkusuyla, sorumluluk üstelenerek, ter döküp emek vererek varolmak değil; onun yerine yücelttiği gücün beğenisini kazanmak, onun onayını almak ve onun aracılığı ile varolma telaşıdır.

İnsan bu halleri kendi üzerinden kendi kendine izleyebilir. Bence ölçü son derece basit; çabalarında bir süreklilik, içten gelen bir tutku, başkası tarafından onaylanıp onaylanmadığına bakmaksızın bir kararlılık varsa kişi kendi olma yolundadır, taklitte veya özenti de değildir. Övgülerle havalara uçup eleştirilerle yerlere yapışmıyorsa kendi emeğinin ürünü olarak kendi kendini varediyor demektir. Böylesi bir insanda değer bilirlik, vefalılık, anlayış, uyanık bir vicdan ve saygı duyabilme erdemi var demektir.

Yüceltmede durum farklıdır: Kıskançlık, beğenilmeme korkusu, dışlanma telaşı, özenti ve hırs varsa bu, benlikte yapay bir şeylerin baskın olduğuna işarettir.

 

Her iki duygunun ya da halin psikolojik getirileri de birbirinden oldukça farklıdır: Birincisinde kendinden eminlik, kendiyle barışıklık, saflık ve masumiyet egemendir. İkincisinde (Yüceltmede) İçten içe bir telaş, korku, kendine yetememe, önemli bulduğu güçler tarafından desteklenme-önemsenme talebi vardır.

Kadim bilgeliğin şu uyarısı her insanı derinden etkileyecek güçte olduğunu düşünüyorum, çünkü aslımıza dair bir özelliğimizi bize hatırlatıyor.

“Taklitte tok olan hakikatte açtır”

***

Yollar açık; yollar yolcuyu seçmezler, ama yolcular yol seçerler. Seçtiğimiz yolun bir yönü vardır. Bu yönün ara durakları olduğu gibi bir de sonsuza açılan kapısı vardır. Cehennemde de cennette de sonsuza kadar kalma hakkı var. Bu hakkı kimse bize armağan veya ceza olarak vermiyor, kendi adımlarımızla, kendi yolculuğumuzla kendimiz bulup-yapılandırıp-içinde yaşarız. Her birimiz bir yoldayız, ama birbirine bağlı. Bazen birbirine karışır, bazen kesişir, bazen birbirinden uzaklaşır. Her ne olursa olsun asıl olan içimizdeki yolların uyumunu sağlamaktır, bunu da bireyin kendisinden başka kimse yapamaz. Kimse kimsenin yerine mutlu olamaz, hiç kimse bir başkası adına inanç besleyemez, hayal kuramaz… Yolları kendimiz açar kendimiz yürürüz. Daha doğrusu biz nasıl yürüyorsak yollar öyle açılıyor…

Yolcu yolunda gerek.